اجتماعی فرزندان است. هر کودک جز در موارد نادر، از نظر دیانت و ملیت تابع والدین خود می‌باشد. البته فرزندان بعد از رسیدن به سن بلوغ و رشد می‌توانند با آگاهی و بصیرت دیانت و ملیت والدین خود را قبول نمایند یا وضعیت دیگری را برگزینند؛ مثلاً سلمان، صحابی گرامی خاتم پیامبران، پس از رسیدن به سن رشد و کمال، تابعیت وطنی و دینی خود را رها نمود و با بصیرت، دین مبین اسلام را پذیرفت و رتبه‌ای یافت که امام صادق (ع) به منصور بزرج می‌فرماید: “لا تقل سلمان الفارسی، و لکن قل: سلمان المحمدی یعنی: نگو سلمان فارسی؛ بلکه بگو سلمان محمدی (شیخ طوسی،???0، ص 133).
ملیت و تابعیت آنگاه ارزشمند است که انسان بتواند در میهن خود، آگاهانه و آبرومندانه زندگی کند. اگر غیر از این باشد، شخصیتی چون سلمان فارسی قفل زندان پدر را شبانگاهان می‌شکند و از تابعیت زادگاهش روی بر می‌تابد و با رنج بسیار به جزیرهالعرب، نزد خاتم پیامبران، رهسپار می‌شود تا در ابراز دین و عقید? خود آزاد باشد و جان خویش را با رایح? خوش آزادی بنوازد (ابن‌هشام، بی‌تا، ج 1، ص 229؛ مجلسی، ????، ج 22، ص 363)
پس تا رسیدن فرزندان به سن رشد و کمال، والدین و هیچ کس دیگری نمی‌توانند حق تابعیت را از آنان سلب نمایند یا ایشان را به برگزیدن تابعیت دینی یا وطنی دیگر مجبور نمایند.
انسان عاقل و مکلف، خود در انتخاب راه درست، مختار است و از همین روست که ثواب و عِقاب بر کردار و گفتارش مترتب می‌شود. خداوند منان می‌فرماید:
“لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ” اکراهی در انتخاب دین نیست؛ زیرا هدایت از ضلالت روشن گردیده است (بقره:256).
در مورد حق تابعیت دینی و میهنی، اصل سوم “اعلامی? جهانی حقوق کودک” می‌گوید: “کودک باید از بدو تولد صاحب اسم و ملیت گردد” (عبادی، 1375، ج1، ص 20).
آداب بعد از ولادت کودک:
برای ولادت نوزاد در اسلام آدابی است که بعضی از آن‌ها واجب و بعضی مستحب است و به‌عنوان مسائلی است که برای والدین وظایفی را ایجاب می‌کند که فقهای اسلام این آداب را در انتهای کتاب نکاح تحت عنوان “احکام اولاد” آورده‌اند.
غسل کودک:
ازجمله غسل‌های مستحب، غسل نوزاد است که برای طهارت معنوی و نظافت ظاهری وی لازم است، امام صادق (ع) فرموده‌است: “غسل المولود واجب” یعنی: غسل نوزاد لازم است (عاملی، 1388، ج 3، ص 961).
شهید اول نیز در لمعه می‌فرماید: “ویستحب غسل المولود” یعنی: غسل‌دادن نوزاد به هنگام تولد مستحب است (شهید اول، ????، ج2، ص69).
امام خمینی (ره) نیز در کتاب تحریرالوسیله حکم غسل نوزاد بعد از ولادت را چنین بیان می‌کند: “مستحب است درصورتی‌که برای نوزاد ضرری نداشته باشد وی را غسل ولادت دهند” (امام خمینی، ???? ، ج3، ص55).
صاحب جواهر می‌فرماید: “مشهور، این غسل را مستحب می‌دانند و نیز گفته شده که این غسل واجب است و دلایل آن‌ها نیز تمسک به ظاهر نص (روایت منصوص) می‌باشد؛ ولی این امر قابل تأمل است (نجفی، ???? ، ج3، ص251). برخی از اعاظم فقهاء مانند شیخ‌صدوق و ابن‌حمزه این غسل را واجب شمرده‌اند. (مغینه، 1361 ، ص63).
اذان و اقامه:
از دیگر آداب حین ولادت کودک، گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ می‌باشد که آثار نیکویی به همراه دارد؛ از این رو بر والدین است که این حق کودک و فرزند خود را اداء نمایند. برترین و بهترین اصوات و کلمات، ندای روحبخش و جانفزای توحید و گواهی به رسالت حضرت خاتم الانبیاء و ولایت امیر مومنان علی(ع) است. این کلمات فطرت پاک طفل را در برابر شیطان مصونیت می‌بخشند و آثار تربیتی مطلوبی به همراه دارند.
رسول اکرم می‌فرماید: “من ولد له مولود فلیوذن فی اذنه الیمنی باذان الصلوه و لیقم فی اذنه الیسری فانها عصمه من الشیطان الرجیم” یعنی: هرکس دارای فرزند شد در گوش راستش اذان و در گوش چپ اقامه گوید که این کار نوزاد را از شیطان رانده‌شده حفظ می‌کند (کلینی، ???? ، ج6، ص24 و عاملی، 1388 ، ج15، ص136).
شهید ثانی در روضهالبهیه می‌فرماید: “والاذان فی اذانه الیمنی و الاقامه فی الیسری و لیکن ذلک قبل قطع سرته فلایصیبهم لهم و لا تابعه و لایفزغ ولا تصبیهم ام الصبیان” یعنی: در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویند و باید این کار پیش از بریدن ناف او صورت بگیرد و اگر چنین کنند از جنون و آزار جنیان در امان بوده و هرگز گرفتار فزع نشده و به بیماری ام‌الصبیان مبتلا نمی‌گردد. (شهید ثانی، ???? ، ص136).
امام خمینی (ره) نیز گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ را مستحب می‌داند: مستحب است در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپش اقامه گفته شود (امام خمینی، ???? ، ج3، ص551).
بعضی از فقهاء این عمل را با قید قبل از قطع ناف ذکر کرده‌اند که این را نیز از ظاهر بعضی اخبار که ذکر شده برداشت می‌کنند؛ ولکن صاحب جواهر در این مورد می‌فرماید: “ظاهر بعضی از نصوص و روایات متضمن این امر هستند که گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ حتی بعد از بند ناف نیز می‌تواند صورت گیرد؛ چنان‌که نبی مکرم اسلام (ص) و امام کاظم (ع) اقدام به این عمل بعد از قطع بند ناف نمودند (نجفی، ???? ، ج 31، ص 253).
نکته:
این سنت اسلامی به پدران و مادران و مربیان می‌آموزد که استعداد آموزش و فراگیری کودک از همان روزهای اولیه آغاز می‌گردد. طبق نظری? دانشمندان، تمام حیواناتی که مغز دارند وقتی که متولد می‌شوند می‌توانند فکر کنند و مهم‌ترین قسمت بدن کودک مغز اوست. مغز گنجینه‌ای پرارزش است که موجب برتری انسان نسب
ت به دیگر حیوانات می‌شود. مغز انسان نسبت به بدنش از مغز دیگر حیوانات بزرگ‌تر است. نوزاد نیز با آن سر بزرگ و مغزی که در آن جای دارد به‌خوبی فکر می‌کند و برای استدلال نیاز به آگاهی و اندوختن اطلاعات دارد. مغز کودک صداهای بسیار زیادی را که در پیرامونش ایجاد می‌شود، جذب می‌کند و به‌تدریج کلمات را از هم جدا می‌نماید. او هنگامی‌که شاهد سخن‌گفتن پدر، مادر، برادران و خواهران خود می‌باشد مثل این است که به خود می‌گوید این‌کار بزرگ‌ترها بسیار مفید است. دربار? یکی از فقهای مشهور، مرحوم سیدمرتضی یا سیدرضی نقل شده‌است که فرموده‌بود: “در سنین جوانی که درس فقه می‌رفتم احساس می‌کردم که مطلب استاد را قبلاً نیز شنیده‌ام. روزی موضوع را با پدر خود در میان گذاشتم. ایشان پس از ساعتی فکر، سر خود را بلند کرد و گفت: حقیقت این است که وقتی تو کودک و نوزاد بودی من مجلس درس داشتم و برای عده‌ای درس می‌گفتم و در همان اتاق گهواره تو قرار داشت و مطالب درس فقه ما، در حالت بیداری یا خواب به گوش تو می‌خورده و در مغز تو وارد می‌شده و اکنون احساس می‌کنی که در بایگانی حافظه‌ات سخنانی شبیه آنچه اکنون استادت برایت می‌گوید، موجود است” (بی‌آزار شیرازی، ???? ، ج 3، ص 103 و 104).
بنابراین دستوراتی هم که در مورد عدم نزدیکی زن و مرد حتی در حضور یک طفل بیان شده همه قرین بر این ادعا می‌باشد که یادگیری کودک از اولین روز و به محض تولد، شروع می‌شود.
نام‌گذاری:
حق داشتن نام از بدیهیات است. آنچه باید در نام‌گذاری رعایت شود، زمان چگونگی نام‌گذاری است که در فقه اسلامی که برگرفته از قرآن مجید و روایات اسلامی است، بیان شده است. طبق دستور اسلام، بهتر است قبل از ولادت فرزند، نام نیکویی برایش انتخاب شود. صاحب جواهر می‌فرماید: “حق پنجم از حقوق فرزند، بعد از تولد، نام نیک بر وی نهادن است؛ زیرا که به همان اسم در روز قیامت فرا خوانده می‌شود و برترین اسمهایی که مصنف صاحب شرایع محقق حلی و فاضل مقداد آن را ذکر کرده‌اند اسمهایی است که متضمن عبودیت برای خدا باشد مثل عبدالله و عبدالرحمان وعبدالرحیم و… . بعد صاحب جواهر می‌فرماید: اگرچه این مطلب را جماعتی از فقهاء ذکر کرده‌اند، من نصی بر آن نیافتم و آنچه از روایات موجود است متضمن این است که اسم باید نشان‌دهنده عبودیت برای خدا باشد که افضل آن‌ها نیز اسماء انبیاء است (نجفی، 13??، ج31، ص253). چنان‌که امام باقر (ع) می‌فرماید: “بهترین اسماء اسمی است که عبودیت خدا نامیده می‌شود و افضل آن‌ها نیز اسم انبیاء است.” امام خمینی (ره) نیز در تحریرالوسیله می‌فرماید: “بهترین نام‌ها، نام‌هایی است که دربردارند? عبودیت الله باشد؛ مانند عبدالله، عبدالرحمن و مانند آن و بعد از آن نام پیامبران و ائم? معصومین (علیهم‌السلام) و بهترین آن‌ها نام محمد است (امام خمینی،???? ، ص 551تا 553).
والدین باید توجه داشته باشند که نام‌گذاری معرف طرز تفکر و خلق‌وخوی آن‌هاست و از نظر روانی در روحی? کودک موثر خواهد بود. پیامبر (ص) در پاسخ یک پدر، وظیف? وی را چنین بیان می‌فرماید: “نام و تربیتش را نیکو کن و برایش شغلی مناسب در نظر بگیر” (کلینی، ???? ، ج6، ص48).
نهادن نام مبارک پیامبران و ائم? معصومین (علیهم‌السلام) و اولیای الهی بر فرزندان نه‌تنها موجب تبرک و رضای خاطر فرزندان و والدین می‌گردد، بلکه از جنبه معنوی نیز بسیار مفید است. به‌هرحال کسی که نام محمد که اسم مبارک رسول گرامی اسلام (ص) است بر وی نهاده شده، یک احساس نزدیکی، قرابت، هماهنگی و همراهی با کسی که در آن نام شهرت پیدا کرده است، دارد و سعی می‌کند حتی‌المقدور مثل قهرمان آن نام باشد. استادی در کلاس درس روانشناسی تربیتی می‌گفت در هر صورت کسی که نامش سهراب است به‌سادگی تسلیم دیگران نمی‌شود و بند? نگارنده می‌گویم به‌هرحال کسی که نامش علی و حسین است به سادگی در مقابل زورگویان، ستمگران و ظالمین سر تسلیم فرود نخواهد آورد.
از طرفی دستورات وارده از ناحی? معصومین (علیهم‌السلام) حاکی از آن است که والدین نباید نامی زشت و عجیب و غریب بر فرزندانشان بگذارند؛ زیرا این نام‌ها باعث سرافکندگی و پیدایش عقد? حقارت در فرزند می‌شوند. رسول گرامی اسلام (ص) نام‌های زشت را تغییر می‌دادند و به جای آن‌ها نام‌های نیکو می‌گذاشتند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: “کان رسول الله (ص) یغیر الاسماء القبیحه فی الرجال و البلدان” یعنی: رسول خدا که درود خدا بر او و آل او باد نام‌های زشت مردها و شهرها را تغییر می‌دادند (مجلسی، ????، ج104، ص127).
نکت? دیگر در این گفتار اینکه بر والدین است که کنیه و لقبی نیکو برای فرزندانشان بگذارند که امروزه غالباً در بین اعراب مرسوم است، ولی دیگران اکثرً از این فیض محروم می‌باشند. رسول خدا (ص) و ائم? معصومین (علیهم‌السلام) همگی دارای کنیه و لقب بودند.
قرآن مجید در این زمینه می‌فرماید: “وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ” با القاب زشت یکدیگر را یاد مکنید (حجرات: 11).
مستحب است کنیه‌گذاران (کنیه نامی است که با اب یا ابن یا ام آغاز می‌شود مانند: ابوالقاسم، ابن‌عباس یا ام‌کلثوم) و لقب‌گذاران اگر پسر است ابوفلان و اگر دختر است ام‌فلان. امام محمدباقر (ع) می‌فرماید: “ما برای فرزندانمان در کوچکی کنی? نیکو می‌گذاریم تا بعدها القاب ناپسند و زشت به ایشان داده نشود” (عاملی، 1388 ، ج15، ص129).
اگرچه این سیره در بین غیراعراب از مسلمین رایج نیست، ولی به نظر می‌رسد احیاءنمودن این سیر
? حسن? نبوی نیز بر والدین است که با انجام این عمل حق فرزندان را نیز اداء نموده و از در معرض قرارگرفتن القاب یا کنیه‌های زشت قرارگرفتن آنان پیشگیری نمایند. در مجموع به نظر می‌رسد که در نام‌گذاریِ فرزند باید به چند نکته توجه شود:
1-انتخاب نامی نیکو که دارای نقش تربیتی و خاطره‌انگیز است و کودک با تداعی خاطرها و حالات و رفتار قهرمان آن سعی می‌کند خود را هماهنگ با آن فرد نماید و بدین ترتیب نام یکی از عوامل مؤثر در تکوین شخصیت کودک می‌باشد.
2-پرهیز از به‌کاربردن نام‌های زشت و به‌کاربردن القاب ناپسند که مورد نهی قرآن و روایت اسلامی است.
3-در انتخاب نام باید به فرهنگ اسلامی و نام‌هایی که نشان? عبودیت الله باشد و به‌خصوص نام‌های انبیاء و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) توجه شود.
تأمین نیازهای اولی? فرزندان:
فرزندان در اولین روزهای تولد که دوران کودکی را پشت سر می‌گذارند به دلیل ضعف جسمانی قادر به تأمین نیازهای اولیه مثل خوراک و پوشاک و مسکن نمی‌باشند؛ لذا خداوند حکیم که نیازهای ما را می‌داند و در جهت رفع آن‌ها وسیله‌ای نیز قرار داده، احتیاجات کودک را مدنظر قرار داده که ازجمله مهم‌ترین این نیازها غذای کودک، این اولین ماد? حیاتی جهت ادامه حیات می‌باشد که به حکمت متعالی? خود قبل از تولد نوزاد آن را در پستان مادر آماده می‌نماید. از طرف دیگر وظایف و تکالیفی را برای والدین و در مراتب بعدی برای اقربا و بالاخره برای حاکم اسلامی مقرر داشته تا در سای? انجام آن تکالیف، نونهال باغ زندگی بدون دغدغه و با آرامش خاطر به رشد و بالندگی خود ادامه بدهد. کودکانی که خود فردا پدران و مادران جامعه خواهند بود و سرنوشت افراد جامعه که همین پدران و مادران امروز و فرزندان دیروز هستند به دست آن‌ها سپرده خواهد شد؛ لذا باید از صحت جسمی و روحی و روانی برخوردار باشند. در این گفتار به چند وظیف? والدین نسبت به فرزندان از منظر فقهای اسلامی در مورد تأمین نیازهای اولی? فرزند می‌پردازیم:
شیر دادن به کودک و مدت آن و حکم لباء
قرآن کریم می‌فرماید: “وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَهَ” مادرانی که می‌خواهند به فرزند خود شیر کامل بدهند باید دو سال کامل به او شیر بدهند (بقره: 233).
شیر مادر برای بچه یک غذای فوق‌العاده کامل است. وظیف? هر مادری است که به بچه‌اش شیر بدهد؛ شیر مادر بهترین و مناسب‌ترین وکامل‌ترین غذای کودک است؛ بازداشتن غیرموجه نوزاد از خوردن شیر، ستمی بزرگ در حق نوزاد است. این حق نوزاد بر مادر است و از نظر قرآن نیز سفارش شده است که این حق را اداء کند و می‌فرماید که حق کاملش این است که دو سال به این بچه شیر بدهند.
شیر مادر از لحاظ ترکیبات از هر شیر دیگری بهتر است و حاوی موادی است که برای رشد و سلامت کودک مناسب است. یکی از بهترین مزیت‌های شیر مادر، مطمئن‌بودن آن است. دیگر اینکه هیچ‌گاه با خطر ترش‌شدن و آلودگی و فاسدشدن مواجه نمی‌شود و به‌علاوه طبق گزارشات، دشواری‌ها در کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند به مراتب کمتر از کودکانی است که با شیرهای دیگر تغذیه می‌گردند. حتی آمار سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که مرگ و میر کودکانی که با شیر مصنوعی تغذیه می‌شوند، شش برابر کودکانی است که از شیر مادر تغذیه می‌کنند. همچنین بیماری‌پذیری کودکانی که از شیر
